Evren ve Örneklem Tanımları, Yöntemleri

✅ Yüksek Lisans Araştırma Yöntemleri 10. hafta ders notları

Sosyal bilim araştırmaların çok azında araştırma sorularını cevaplamak için ihtiyaç duyulan veriler, araştırmanın evreni veya hedef kitlesi olarak tanımlanan tüm gruptan toplanır. Hemen hemen tüm araştırmalarda, ekonomik, zaman, ekip ve kontrol gibi kısıtlar nedeniyle çalışmalar evrenden seçilen örnekler, örneklemler üzerinde yürütülür.

Neden Örnekleme İhtiyaç Duyarız?

Bilgilerin örnekleme yapılarak toplanmasını gerekli kılan nedenler ise şunlardır:

• Çok daha az insan kaynaklarının(anketör, yönetici vs.) kullanılması,
• Örnekleme bütçesi, örneklemi tamsayıma tercih etmede en önemli belirleyicidir.
• Örnekleme, tamsayıma göre daha kısa zamanda ve yeterli ayrıntıda bilgi elde etme olanağı verir. Çünkü bilgi elde etme süresine bağlı olarak verilecek kararın, erken ya da geç oluşu, kazanç kadar kayıplara da neden olabilir.
• Tam sayım işlemini hatasız yapabilecek gözlemci ya da görüşmeci bulmak imkansız olduğu için örnekleme uygulamaları büyük önem taşımaktadır

Evren Nedir?

Evren, bir araştırmada soruları cevaplamak için ihtiyaç duyulan verilerin elde edildiği, Verilerin analizi ile elde edilecek sonuçların geçerli olacağı canlı ya da cansız varlıklardan oluşan büyük gruptur.

Evren ile İlgili Temel Kavramlar

Evren Birimi: Araştırma sonuçlarının geçerli olacağı evrenin sınırlandırılmış bir parçasına ise evren birimi denir. Evren birimi, ilkokul öğrencilerin okuma alışkanlıklarını konu edinen bir araştırmada ilkokul öğrencileri; ortaokulların seviye belirleme sınavındaki performanslarını konu edinen bir araştırmada ortaokullardır.

Parametre: Evrenden elde edilen verilerden hesaplanan ve evreni betimlemek için kullanılan değerlere evren değer ya da parametre denir.

Hedef Evren: Ulaşılması hemen hemen imkansız olan evrendir ve araştırmacının ideal seçimidir.

Ulaşılabilir Evren: Araştırmacının gerçekçi seçimidir ve ulaşılabilir olandır.

???? İlkokul çocuklarının çocuk haklarını yüksek lisans tez konusu yapan bir araştırmacı için Türkiye’deki ilkokul çocukları hedef evren, Ankara ilindeki ilkokul öğrencileri ise ulaşılabilir evrendir. Ulaşılabilir evren için genellikle “araştırmanın evreni” ifadesi kullanılır. Araştırmada amaç, evren hakkında bilgi toplamaktır.

Tam Sayım: Evren birimlerinin tümüne ulaşılabildiği durumlarda örneklemeye ihtiyaç duyulmaz. Evrenin tüm birimlerine ulaşılarak veri toplanmasına tam sayım veya sadece sayım denir.

Örneklem ile İlgili Kavramlar

Örneklem: Özellikleri hakkında bilgi toplamak için çalışılan evrenden seçilen onun sınırlı bir parçasına denir.

Örnekleme: Evrenin özelliklerini tahmin etmek amacıyla onu temsil edecek uygun örnekleri seçme süreci olarak tanımlanabilir.

İstatistik (Örneklem Değer): Örneklemlerden elde edilen verilerden hesaplanan ve örneklemi betimlemede kullanılan değerlere denir.

Örnekleme Birimi: Evrenden örneklemi oluşturmada temel alınan birime denir. Örnekleme birimi, tek bir evren biriminden oluşabilir.

Örnekleme birimi eleman ise süreç Eleman Örnekleme, küme ise Küme (Grup) Örnekleme olarak adlandırılır.

Gözlem Birimi: Araştırmanın bilgi kaynağı olan, hakkında veri toplanan ve evrenin en küçük parçasına denir. Örnekleme birimi, gözlem birimine eşit olabildiği gibi birden fazla gözlem biriminden de oluşabilir. Örneğin örnekleme birimi okullar, gözlem birimi öğretmenler olabilir.

Örnekleme Hatası: Evrenin aynı koşullarda gerçekleştirilen sayımdan elde edilen sonuçlar ile örneklem yoluyla tahmin edilen sonuçlar arasındaki farka denir. Sayım ve örnekleme işlemi birlikte yapılamayacağından örnekleme hatasını hesaplamak mümkün değildir. Ancak örneklemden elde edilen veriler doğrultusunda örnekleme hatasının en yüksek ve en düşük değeri belli bir güven aralığında tahmin edilebilir

Örnekleme Yöntemleri

Seçkisiz örnekleme yöntemleri

Evrenden örneklem için birim çekme işleminin seçkisizlik ilkesine uygun olarak yapıldığı örnekleme yöntemleridir. Örnekleme birimlerinin örnekleme seçilme olasılıkları eşit ve bağımsızdır. Evren hakkında geçerli genellemelerin yapılabileceği temsil gücü yüksek örneklemler oluşturulur.

Seçkisiz olmayan örnekleme yöntemleri

Örnekleme alınacak birimlerin seçkisizlik ilkesine bağlı olmaksızın belirlendiği yöntemlerdir.

Seçkisiz Örnekleme Yöntemleri

Basit Seçkisiz Örnekleme Örnekleme

Her bir örnekleme birimine eşit seçilme olasılığı vererek (seçilen birim geri yerine konarak) birimlerin örnekleme alındığı yöntem basit seçkisiz örnekleme adı verilir.

• Bu örnekleme yönteminde evrendeki tüm birimler, örneğe seçilmek için eşit ve bağımsız bir şansa sahiptir.
• Temsil edici bir örneklemin seçiminin geçerli ve en iyi yoludur.
• Basit seçkisiz örneklemenin yapılabilmesi için evren birimlerinin bilinmesi ve listelenmesi gerekir. Daha sonra kararlaştırılan örneklem büyüklüğüne ulaşıncaya kadar listeden birim seçilmelidir.

Tabakalı Örnekleme

Evren, her bir evren birimi bir ve yalnız bir tabakaya olacak ve hiçbir evren birimi açıkta kalmayacak; tabaka içi olabildiğince homojen tabakalar arası olduğunca heterojen kalacak biçimde alt gruplara bölünerek örneklemin her tabakadan ayrı ayrı ve bağımsız bir biçimde seçilmesidir.

Evrendeki alt grupların evrendeki ağırlıkları oranında örneklemde temsil edilmelerini amaçlar.

• İlk olarak araştırma problemi üzerinde etkisi olan bir özelliğe göre evren içinde homojen alt gruplar belirlenir. Özellik arttıkça tabaka sayısı artar.
• Her bir tabaka için belirlenen örneklem büyüklüğü kadar birimin ayrı ayrı seçimi yapılır.
• Alt evrenlerden birim çekme işlemi basit yansız örnekleme ile gerçekleştirilir.

Seçkisiz Olmayan Örnekleme Yöntemleri

Sistematik Örnekleme

Birimlerin belli bir sistematik izlenerek bulunan bir aralık ve başlangıç noktasına dayalı olarak örnekleme seçilmesidir.

1. Evren büyüklüğünün örneklem büyüklüğüne bölünmesiyle bulunan örneklem aralığının k olduğunu düşünelim. İlk k birimden birinin belirlenerek başlangıç noktası olarak alındığı ve bundan sonra gelen her k’ıncı birimin örnekleme seçildiği yönteme sistematik örnekleme adı verilir.
2. Başlangıç noktası kura ile belirlenir.
3. Bu yöntemde, birinci birim seçilirse, geriye kalanlardan örnekleme girecek olanlar otomatik olarak belirlenir. Bu durum, örneklemin evren temsil gücünü zayıflatacaktır.

Uygun Örnekleme

• Kazara ya da elverişli örnekleme ismi ile de anılan uygun örnekleme Zaman, para ve iş gücü açısından var olan sınırlılıklar nedeniyle örneklemin kolay ulaşılabilir ve uygulama yapılabilir birimlerden seçilmesidir.
• Araştırmacı, ihtiyaç duyduğu büyüklükteki bir gruba ulaşana kadar en ulaşılabilir olan cevaplayıcılardan başlamak üzere örneklemini oluşturur.
• Sonuçlarına en az güvenilen ve araştırmacılar tarafından önerilmeyen bir örnekleme yoludur.
• Literatürde uygun ve kazara örneklem ayrılır. Verilerin toplandığı örneklem araştırmacıdan bağımsız olarak ortaya çıkıyorsa bu kazara örneklemedir.
• Uygun örnekleme ise araştırmacıya kolayca ulaşabileceği bir örneklemden verileri toplamasıdır.

Amaçsal Örnekleme

• Amaçsal (amaçlı) örnekleme, seçkisiz olmayan bir örnekleme yaklaşımıdır.
• Çalışmanın amacına bağlı olarak bilgi açısından zengin durumların seçilerek derinlemesine araştırma yapılmasına olanak sağlar.
• Belli ölçütleri karşılayan veya belli özelliklere sahip olan bir veya daha fazla özel durumlarda çalışılmak istenildiğine tercih edilir.
• Literatürde amaçsal örnekleme ile ilgili çok sayıda yöntemde söz edilmekle birlikte burada altı yöntem üzerinde durulacaktır.

Aykırı Durum Örnekleme

• İncelenen problemle ilgili olarak var olan birbirine aykırı (uç) durumların, örneklerin araştırmacıya değişkenliği daha net görme olanağı vereceği kabul edilir.
• Araştırmada amaç, uçlarla ilgili olarak değişkenliğin doğasını genelleme kaygısı yaşamadan ayrıntılı olarak görmek ise, aykırı durum örnekleme, kısacası aykırı örnekleme, iyi bir çözüm olabilir.
• Burada uçların neden farklılaştığına odaklanılır.
• Liselerde şiddet davranışının incelendiği bir çalışmada, kayıtların taranması ile elde edilen bir listeden şiddetin en fazla ve en az olduğu liselerin çalışma durumları olarak seçilmesi aykırı örneklemeye örnektir.

Maximum Çeşitlilik Örnekleme

• Evrende incelenen problemle ilgili olarak kendi içinde benzeşik farklı durumların belirlenerek çalışmanın bu durumlar üzerinde yapılması maksimum çeşitlilik örneklemeyi tanımlar.
• Dikkat edilmesi gereken nokta, örnekleme yansıtılacak çeşitlilik durumlarının araştırma amacına göre belirlenmesidir.
• Burada temel amaç, araştırmanın amacıyla tutarlı olarak belirlenen farklı durumlar arasındaki ortak ya da ayrılan yönlerin, örüntülerin ortaya çıkartılması ve bu vasıtayla problemin daha geniş bir çerçevede betimlenmesidir.
• Bu tür bir örneklemede genelleme kaygısı yoktur ancak problemle ilgili farklı durumların ele alınması sebebiyle evren değerleri hakkında önemli ipuçları elde edilir.
• Önceki örneği düşünelim. Araştırmacı, şiddetin sıklığı açısından birbirine benzer alt grupları (şiddetin az, ara sıra ve çok sık yaşandığı liseler) belirliyorsa, her bir gruptan örnekleme birim çekebilir.

Benzeşik Örnekleme

• Evrenden araştırmanın problemi ilgili olarak benzeşik bir alt grubun, durumun seçilerek çalışmanın burada yapılmasıdır.
• Maksimum çeşitlilikte evrende yer alan ve kendi içinde benzeşik olan alt grupların tümünün seçilmesi hedeflenirken burada amaca bağlı olarak öncelik verilen sadece benzeşik bir alt grup seçilir.
• Önceki örnek için, çalışmanın sadece şiddetin çok sık yaşandığı okullarda yapılmasına karar verilmesi böyledir.
• Bu yöntemde, odak grup görüşmeleri temel veri toplama tekniğidir.

Tipik Durum Örnekleme

• Araştırma problemi ile ilgili olarak evrende yer alan çok sayıdaki durumdan tipik olan bir durumun belirlenerek bu örnek üzerinden veri toplanmasını gerektirir.
• Burada esas olan sıradışı olmayan ortalama, tipik bir durumun seçilmesidir.
• Araştırmacı tipik durumu belirlemek amacıyla konuya ilişkin bilgisi olan kişilerle işbirliği yapar., durumlar hakkında ön bilgi toplar ve buna göre tipik duruma karar verir.
• Liselerdeki şiddetin çalışıldığı örnekte araştırmacı, geneli hakkında önemli fikirler vereceğine inandığı tipik bir liseyi belirleyerek verilerini toplaması buna örnektir.

Tabakalı Amaçsal Örnekleme

• Bu yöntem, ilgilenilen belli alt grupların özelliklerini göstermek, betimlemek ve bunlar arasında karşılaştırmalara olanak tanımak amacıyla tercih edilir.
• Tabakalı örneklemeden seçkisizliğin bulunmaması nedeniyle farklıdır.
• Tabakalı örneklemde örneklem biriminden eleman seçilirken tabakanın evrendeki oranı dikkate alınırken burada oran dikkate alınmaz.
• Tüm tabakalardan sabit sayıda eleman seçilebilir bu nedenle literatürde kota örnekleme olarak da bilinir.
• Örneğin belirli bir tabakadaki uç durumlar yada kolay ulaşılan deneklerle çalışılır.

Ölçüt Örnekleme

• Bir araştırmada gözlem birimleri belli niteliklere sahip kişiler, olaylar, nesneler ya da durumlardan oluşturulabilir.
• Örneklem için belirlenen ölçütü karşılayan birimlerin (nesneler, olaylar vb.) seçildiği yönteme ölçüt örnekleme denir.
• Ölçüt örnekleme nicel bir çalışmanın sonuçlarına göre derinlemesine biz izleme çalışması yapmak istendiğinde de kullanılabilir.
• Önceki araştırma konusunu düşünelim. Resmi kayıtlarda en az iki şiddet olayına karışmış olma durumu, örnekleme birimi için ölçüt olarak ele alınabilir.
• Lise öğrencilerin akademik başarısızlığını problem olarak ele alan bir çalışmada, öğrenci seçiminde ortalama puana göre en düşük %5’lik dilimde olmak ölçütü konulabilir ve böylece ölçüt örnekleme yapılır.