İlim vasıtalarından biri olan delil; mürşid, rehber, kılavuz anlamına gelir. Beş duyu ile algılayamadığımız ve zaruri bilgi kapsamına girmeyen bir konu hakkında bilgi elde etmeye götüren ölçüte denir. “Kendisiyle başka bir şeyin de bilgisine ulaşılan şey” olarak da tanımlanmıştır.
Nazar, bilinmeyeni elde etmek için bilineni uygun bir şekilde işlemek; istidlal (nazar ile aynı anlama gelecek şekilde) delile başvurmak, delille bakmaktır.
Aklî-Naklî Delil
Bütün mukaddimeleri akla dayanan delile “akli”; nakle dayanan delile ise “naklî” adı verilir.
Aklî: “Alem değişkendir, her değişken hâdistir.”
Naklî: “Allah’ın emirlerini terk eden asidir.” (“Emrime asi mi oldun?” Taha Suresi, 93)
Kat’î-Zannî Delil
Medlulünden (bildirdiği şeyden) muhalif ihtimalleri kaldıran delile kat’î, her türlü ihtimali izale edemeyen delile de zannî delil denir.
Kat’î: Sübûtu kat’î olan Kur’ân-ı Kerim âyetleri ve mütevatir hadisler akaid alanının nakli delilleridir.
Zannî: Tevatürün dışındaki meşhur ya da ahad haberler kelamda müstakil (bağımsız) delil sayılmamıştır.
Burhan ve Hatâbe
Kesin ve kesin olmayan anlamlarına gelir.
Burhan: Mukaddimeleri kesin (yakîn) olan delile denir. Tartışmada dayanak noktasıdır.
Hatabe: Mukaddimeleri kesin olmayan delildir. Halk arasında sohbette kullanılabilir. “Bir evde iki baş olmaz. İki baş bulunan yerde düzen bulunmaz.”
Yakıniyyat-Zanniyat
Kesin delil-kesin olmayan kuvvetli olasılık.
Yakıniyyat:
- İlme’l yakîn: Aklin ve naklin ifade ettiği kesin ilim.
- Ayne’l-yakîn: Dış tecrübe ve müşahade ile elde edilen ilim.
- Hakka’l-yakîn: İç duyu ve iç tecrübelerin sağladığı ilimdir.
Zanniyyat: Kat’î olmayan mukaddimelerdir. Daha da zayıf olanları: şek, vehm.
Zan çeşitleri: Meşhurat, muhayyelât, Vehmiyyât, karine, makbulât, müsellemât.
İstidlal
Aramak, delil kullanmak anlamına gelir. Medlulü (işaret edileni) ispat için delil takdir etmek olarak tanımlanmıştır. Genel anlamda nass, icma ve kıyası da içerir. Özel anlamda ise aklî delillerin kullanılmasıdır.
Kelam ilminde kullanılan istidlal çeşitleri âlimlere göre farklılık gösterir.
- Bakıllâni, Kitâbü’t-Temhîd adlı eserinde;
- Gazali, el-İktisad fi’l-İtikâd adlı eserinde;
kullandıkları istidlal ve ispat yollarını açıklamıştır.
Bakıllâni: Batıl ihtimalleri eleyerek kalan ihtimali ispat, idrak sahamızdaki şeyin illetinden yola çıkarak aynı illete sahip idrak dışı saha ile ilgili hüküm vermek, bir şeydeki sıhhat ya da fesattan yola çıkarak benzer bir şeyin sıhhat ve fesadına hükmetmek, lisanin mânâya delaletinden yararlanmak, mucizeleri referans almak, temel aklî hükümler ile sem’î deliller (kitap, sünnet, icma) ile istidlal etmek.
Gazali: Hissiyât, bedihiyyât, mütevatirât, kıyas, sem’iyyât, muarızın kabul ettiği hususlar.
Mantık ve Felsefe ilimlerindeki istidlal çeşitleri:
- Ta’lil (tümden gelim)
- İstikrâ’ (tümevanim)
- Temsil (analoji/fikhi kıyas)